زون‌بندی مخاطرات طبیعی یک ابزار نظارتی رایج برای کنترل نوع کاربری مجاز در یک منطقه خاص (مثلاً مناطق مسکونی، تجاری، صنعتی و ترکیبی) است که به واسطة آن می‌توان محدودیت‌هایی از قبیل میزان تراکم، ارتفاع و زیربنا را برای خصوصیات ساختاری یک ملک در حال توسعه ایجاد کرد. دستورالعمل‌های زون‌بندی معمولاً شامل یک نقشه زون‌بندی شده است که مرزهای یک منطقه مشخص شده را نشان می‌دهد. این آیین‌نامه همچنین جزئیات کاربردها، استانداردها و مقررات مجاز برای هر منطقه را بیان می‌کند.
زون‌بندی می‌تواند ابزاری مؤثر برای تعدیل میزان توسعة ساخت و ساز در مناطق مستعد خطرات طبیعی و در نتیجه کاهش مواجهه افراد و دارایی آنها با خطرات باشد؛ مثلاً در دامنه‌های ناپایدار می‌توان توسعة ساختمان‌ها را محدود کرد و منطقه را برای فضای سبز باز برای استفادة عموم مردم زون‌بندی کرد. در مناطقی که خطر سیل وجود دارد، در مقررات زون‌بندی می‌توان طبقه‌های زیرین ساختمان‌های جدید را بالاتر از سطح پایه سیلاب احداث کرد تا از آسیب رسیدن به ساختمان‌ها جلوگیری کرد. علاوه بر این باید مالکان خانه‌ها را تشویق کرد تا سطح همکف منازل خود را بالاتر از سطح زمین بسازند تا در برابر سیل مقاوم شوند و از سطح پایة سیلاب بالاتر قرار گیرند.
به منظور استفاده از ابزارهای زون‌بندی برای کاهش خطر بلایای طبیعی، موارد زیر در نظر گرفته می‌شود؛
1- مناطق آسیب‌پذیر در برابر بلایای طبیعی را شناسایی کرده و روی نقشه‌های زون‌بندی آنها را برجسته کنید.
2- هنگام ارزیابی تراکم توسعة مجاز برای ساخت و ساز، تمامی اطلاعات مربوط به خطرات ثبت می‌شود. در جعبه 1 نمونه‌ای از استفاده از ملاحظات خطر در ارزیابی تراکم ارائه شده است. محدودة توسعه تراکم برای ساختمان را می‌توان در مناطق آسیب‌پذیر کاهش داد و در مناطق مقاوم یا برای توسعة ساختمان‌هایی که دارای ویژگی‌های مقاوم‌سازی هستند، افزایش داد؛ بنابراین این آیین‌نامه به توسعه‌دهندگان اجازه می‌دهد به سطح تراکم اقتصادی مورد انتظار دست یابند و در عین حال از توسعة تراکم مناطق آسیب‌پذیر جلوگیری کنند. به همین ترتیب، زون‌بندی خوشه‌ای را می‌توان برای ترویج توسعة متمرکز در مناطق با آسیب‌پذیری پایین مورد استفاده قرار داد و با این کار، توسعه را در مناطق آسیب‌پذیر محدود کرد و در عین حال از تراکم مورد نیاز در منطقه (با در نظر گرفتن جنبة اقتصادی) اطمینان حاصل شود.
جعبه 1
دستورالعمل زون‌بندی و توسعه در منطقه Clackamas County، ایالت ارگون آمریکا سیستمی ارائه داده است که توسط آن می‌توان بین میزان تراکم و ویژگی‌های طبیعی ارتباط برقرار کرد و تراکم و توسعه را از مناطق ممنوعه به مناطق قابل استفاده منتقل کرد. در این سیستم تراکم برای توسعه ملک مسکونی اعمال می‌شود که حداکثر تراکم به صورت زیر محاسبه می‌شود:
1- مساحت ملک مورد نظر که به صورت مساحت ناخالص (GSA) محاسبه می‌شود.
2- در میان سایر ویژگی‌ها، موارد زیر از مساحت ناخالص کسر می‌شود:
- دامنه‌های با شیب بیشتر از 50 درصد
- مسیر سیلاب در حوضة مدیریت سیلاب (منطقه ویژه‌ای که برای کنترل سیلاب احداث شده است)
- زیستگاه‌های حفاظتی
- مناطق منابع آب با کیفیت
- 50 درصد از مناطق با شیب مساوی یا بیشتر از 20 درصد و کمتر یا مساوی 50 درصد
- 50 درصد از مناطق خارج از مسیر سیلاب اما مستقر در حوضه مدیریت سیلاب
3- تقسیم مساحت خالص به دست آمده به مساحت معقول زمین (حداقل مساحت زمین مورد نیاز برای ساخت واحد مسکونی) که به عنوان تراکم پایه در نظر گرفته می‌شود.
با چنین محاسباتی، تمامی خطرات به طور سیستماتیک در تعیین تراکم مجاز برای توسعة ساخت و ساز در نظر گرفته می‌شوند.
3- عقب‌نشینی یا بافر را در مناطق آسیب‌پذیر معرفی کنید؛ مثلاً عقب‌نشینی در مناطق نزدیک به گسل برای محدود کردن توسعة تراکم ساختمان‌ها نزدیک خطوط گسل یا بافرهای ساحلی برای محافظت در برابر سونامی، موج طوفان و فرسایش ساحلی
4- به منظور ایجاد محدودیت توسعه در مناطق حساس به بالایای طبیعی در مواردی که قانون محدودیتی اعمال نکرده است، می‌توان از مناطق با پوشش ریسک ویژه و آیین‌نامه‌های خطر آن منطقه استفاده کرد. چنین مصوباتی می‌تواند شامل نقشه‌هایی باشد که منطقه حساس را مشخص کرده است و مشخصات مربوط به تراکم و مشخصات ساختمان‌هایی را که باید در منطقه و اطراف آن احداث شود، ذکر می‌کند.
اجرای موفقیت‌آمیز زون‌بندی مخاطرات طبیعی به موارد زیر بستگی دارد:
1- انعطاف‌پذیری در طراحی و اجرا. موفقیت اجرای آیین‌نامه‌های زون‌بندی در زمینة کاهش خطر بلایای طبیعی تا حد زیادی به میزان انعطاف‌پذیری آنها بستگی دارد. انعطاف‌پذیری در دستورالعمل‌های زون‌بندی به دلیل وجود اطلاعات ناکافی و ناقص در مورد انواع خطرات خاص بلایای طبیعی (مثلاً اطلاعات در مورد هیدرولوژی و عدم قطعیت در مورد ارزیابی خطر سیل، ویژگی‌های ساختمان‌ها در مناطق پر خطر و تعداد ساختمان‌های در معرض) برای اجرای قوانین آیین‌نامه‌ها ضروری است؛ مثلاً اگرچه ممکن است انجام مطالعات ژئوتکنیکی و ارائة اطلاعات مربوط به خطر بلایا برای توسعه‌دهندگان خصوصی در مناطق زلزله‌زده الزامی باشد؛ اما می‌توان چشم‌اندازهای انعطاف‌پذیر را در زون‌بندی معرفی کرد؛ زیرا اطلاعات مربوط به خطرات بالایای طبیعی می‌تواند توسعه استانداردهای طراحی لرزه‌ای را برای جبران افت ارزش بازار ملک تشویق کند.
مطمئناً این امر به اطلاعات مربوط به خطر بالایا و اقدامات کاهش خطر نیاز دارد تا به طور گسترده تبلیغ شده و توسط همگان به ویژه توسعه‌دهندگان قابل درک باشد. علاوه بر این آیین‌نامه‌های زون‌بندی سخت‌گیرانه و غیر انعطاف‌پذیر می‌تواند برای ساکنان شهری و به ویژه فقیرنشینان شهری سخت باشد. در نتیجه ممکن است منجر به ساخت و ساز غیر استاندارد و افزایش اسکان در سکونتگاه‌های غیر قانونی شود.
2- هم‌افزایی در اجرا. هنگام اجرای آیین‌نامه‌های زون‌بندی نباید هیچ تناقضی و مغایرتی وجود داشته باشد؛ مثلاً مرزبندی یک منطقة حساس زیست محیطی، مانند جنگل و حوضة آبخیز حفاظت شده به عنوان منطقة ممنوعه برای ساخت و ساز، می‌تواند سبب خروج الزامی ساکنین غیر قانونی آن منطقه شود. این کار همچنین می‌تواند منجر به خروج مردم از منطقة آسیب‌پذیر سیل شود.
با این حال، اگر دستورالعمل‌های زون‌بندی یک منطقه با مناطق همسایه به درستی مطابقت نداشته باشد، ممکن است منجر به احتکار زمین‌ها شود و به عنوان «منطقه سبز» شناخته شود و در نهایت یک جمعیت با درآمد بالا را به خود جلب می‌کند؛ اما هنوز مشکل خطر سیل در چنین مناطقی وجود خواهد داشت.
3- به روزرسانی منظم آیین‌نامه‌های زون‌بندی. با تغییر شکل ساختار شهری، شهرها باید دستورالعمل‌های زون‌بندی خود را به ویژه برای مناطق بسیار آسیب‌پذیر که قبلاً ساخت و سازها در آن توسعه یافته‌اند، مرور کنند و در صورت نیاز به مقاوم‌سازی در برابر بلایا، زون‌بندی مجدد منطقه را انجام دهند؛ مثلاً بر اساس تجربیاتی که از فاجعه‌های مربوط به بلایای طبیعی در سال‌های اخیر به دست آمده است، شهرهایی که در آنها تقاضای بازار زیادی برای افزایش تراکم توسعة ساخت و ساز وجود دارد، می‌توانند در دستورالعمل‌های زون‌بندی خود تجدید نظر کنند و اجازه دهند تغییراتی مانند افزایش ارتفاع ساختمان ایجاد شود. چنین تغییراتی در زون‌بندی سبب می‌شود تا ایجاد ساختمان‌های قابل سکونت بالاتر از سطح پایة سیلاب در منطقه ترویج شود.
استفاده از زون‌بندی زمین و ضبط قانونی املاک برای جلوگیری از توسعه یا عقب‌نشینی از مناطق پر خطر (مطالعة موردی: زمین لرزه کرایسچرچ)
مرکز جبران خسارت‌های زلزله در کانتربری (که توسط دولت نیوزیلند برای حاکمیت جبران خسارت‌های زلزله ایجاد شده است) از یک شیوة مبتنی بر ریسک برای تقسیم زمین در کرایسچرچ بزرگ به مناطقی برای بازسازی پس از خسارت‌های زلزله، استفاده کرد.
زمین‌های «زون سبز» به طور کلی برای ساخت و سازهای مسکونی مناسب هستند، اگرچه خانه‌ها در برخی مناطق به زیربناهای مستحکم‌تر یا طراحی پایه ویژه نیاز دارند. زمینی که در حال حاضر برای بازسازی مناسب نبوده یا در آنجا ممکن است خطراتی زندگی مردم را تهدید کند، به عنوان «زون قرمز» روی نقشه زون‌بندی مشخص می‌شوند. این مناطق با خطرات گسترده‌ای مواجه هستند و مالکان خصوصی نمی‌توانند در این مناطق ملک بنا کنند.
حدود 51 هزار ملک مسکونی تحت تأثیر زمین لرزه‌های منطقه کانتربری خسارت مربوط به زمین لغزش را تجربه کردند. در مجموع 170 هزار ملک مسکونی در زمین لرزه‌ها آسیب دیدند. از این‌رو، دولت این کشور برای خرید املاک در مناطق آسیب‌دیده (یا در زون قرمز) پیشنهادی را ارائه داده است. «زون‌بندی قرمز» یا مشخص کردن زون‌های قرمز روی نقشه فرایندی داوطلبانه بود که در آن دولت برای خرید املاک مردم پیشنهادی ارائه داد. بر اساس این رویکرد، در حدود هشت هزار خانه باید در «زون قرمز» قرار داشته باشد؛ زیرا در آنجا زمین بسیار آسیب دیده بود و از نظر اقتصادی و طولانی شدن مدت زمان لازم برای بازسازی بعید به نظر می‌رسید که بتوان آن را بازسازی کرد. بندر هیلز نیز در همین گروه قرار می‌گرفت که به دلیل سقوط سنگ یا ریزش دامنه خطر زیادی زندگی مردم را تهدید می‌کند.
تعداد بسیار کمی از مردم ترجیح داده‌اند که از «زون‌های قرمز» نقل مکان نکرده و در همانجا زندگی کنند. با این حال، هزینة ارائة خدمات زیربنایی در شورای شهر کرایسچرچ در این مکان‌ها پایدار نیست (36 هزار دلار به ازای هر ملک در سال). اگر ارائة خدمات مقاوم‌سازی زیرساخت دولت در سال‌های آتی متوقف شود، ساکنینی که در «زون قرمز» باقی می‌مانند، ممکن است خود نیازهای خود را تأمین کنند (مانند احداث مخزن آب).
گزینه‌های بعدی برای زمین‌های «زون قرمز» که تاکنون توسط جامعه محلی ارائه شده است و تحت بررسی قرار گرفته‌اند، شامل توسعة مناطق تفریحی (زمین‌های ورزشی و دریاچه برای ورزش‌های آبی)، مزرعه شهری، ذخایر طبیعی و احتمالاً سایر توصعه‌های خصوصی برای پوشش هزینه‌ها باشند. بسیاری از زمین‌های «زون قرمز» همچنان تحت آب‌گرفتگی قرار خواهند گرفت که این امر در آینده بررسی خواهند شد. «زون‌بندی قرمز» یک ابزار برنامه‌ریزی گذشته‌نگر بود. برنامه‌ریزان شهری باید در بهترین حالت ممکن (بر اساس دانش فعلی لرزه‌نگاری، شرایط زمینی و وضعیت علم اجرایی) بتوانند مناطق بالقوه با آسیب‌پذیری بالا را قبل از یک رویداد شناسایی کنند. در این صورت، می‌توان این موارد را ترسیم کرد و خطر را به اطلاع جامعه، تصمیم‌گیرندگان و توسعه‌دهندگان رساند.